“Timor mortis conturbat me” (Ο φόβος του θανάτου με τρομάζει)
Ο στίχος του Σκοτσέζου ποιητή William
Dunbar περικλείει μια πανανθρώπινη αλήθεια. Τίποτε στη ζωή δεν μας
απασχολεί τόσο πολύ όσο το τέλος της. Μια παγκόσμια αλήθεια καθόλου
ξεκάθαρη. Για τη λέξη «θάνατος» υπάρχουν δύο διαφορετικές έννοιες. Ο
θάνατος τον οποίο συναντάμε είναι ένα γεγονός που φέρνει τέλος στη ζωή.
Και ενώ υπό αυτή την έννοια σηματοδοτεί τον τερματισμό της ζωής, είναι
μέρος της ζωής. Ο θάνατος μπορεί επίσης να αναφέρεται στη μεταθανάτια
κατάσταση στην οποία έχουμε υπεισέλθει όταν έχει τερματιστεί η ζωή μας.
Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να περιγράψει μια κατάσταση στην οποία δεν
υπάρχει το «εγώ» ή το «εμείς» ως όντα.
Πρέπει αλήθεια να φοβόμαστε τον θάνατο;
Είναι λογικός αυτός ο φόβος; Αυτά τα ερωτήματα μπορεί να σημαίνουν πολύ
διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με το αν εννοούμε τη διαδικασία ή την
κατάσταση του νεκρού. Δεν υπάρχει τίποτε παράλογο αναφορικά με τον φόβο
της διαδικασίας του θανάτου, το τελικό στάδιο της ζωής. Μερικοί άνθρωποι
μπορεί να αντιμετωπίζουν πιο στωικά την προοπτική ενός δυσάρεστου
θανάτου, αλλά σαφώς ο θάνατος μπορεί να κάνει κάποιον να αισθάνεται
νευρικός και πνιγμένος στο άγχος. Μερικοί πιστεύουν ότι το τέλος της
γήινης ύπαρξής μας είναι ένα σημείο μετάβασης σε κάποιο είδος μετά
θάνατον ζωής, η οποία μπορεί να είναι καλύτερη ή χειρότερη, σίγουρα όμως
διαφορετική από τη ζωή μας στη γη. Άλλα άτομα, χωρίς θρησκευτικές ή
πνευματικές πεποιθήσεις, θεωρούν πως ο θάνατος είναι το φυσιολογικό
τέλος της ζωής, απλά και ξεκάθαρα, και πιστεύουν ότι μετά τον θάνατο δεν
μας περιμένει τίποτα.
Ελπίδα και φόβος, παράδεισος και κόλαση
Επομένως, αν πιστεύουμε ότι η ζωή μας
στη γη δεν είναι η μόνη που υπάρχει, η πεποίθησή μας μπορεί να μας
δώσει βάσιμους λόγους για φόβο ή ελπίδα, ανάλογα με τι αναμένουμε μετά
θάνατον. Πολλοί πολιτισμοί υποθέτουν ότι υπάρχει ένα πνευματικό
συστατικό, η ψυχή, η οποία επιβιώνει. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι εκτελούσαν
σύνθετα τελετουργικά για να προετοιμάσουν τους νεκρούς τους για τη μετά
θάνατον ζωή. Ο Πλάτων πίστευε ότι η ψυχή υπήρχε πριν από τη γέννηση και
μετά τον θάνατο του σώματος. Όσο για τους σύγχρονους Ινδουισιές,
Χριστιανούς, Εβραίους και Μουσουλμάνους, έχουν όλοι εξαιρετικά
περίπλοκες πεποιθήσεις για την επιβίωση μετά τον θάνατο. Σε κάθε
περίπτωση, υπάρχει μια ρητή σχέση μεταξύ της ποιότητας της γήινης ζωής
ενός ατόμου και της μοίρας που το περιμένει στη συνέχεια.
Είναι ο θάνατος κακός για εμάς;
Ο Επίκουρος, θέλοντας να δείξει ότι ο φόβος είναι άστοχος, υποστήριξε ότι: «Παρότι
ο θάνατος θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα κακά, δεν πρέπει να σημαίνει
τίποτε για εμάς, μιας και υπάρχουμε όταν δεν υπάρχει ο θάνατος και
σταματάμε να υπάρχουμε όταν ο θάνατος έρθει».
Με άλλα λόγια, ο θάνατος δεν μπορεί να
μας αγγίξει, επειδή όταν επέλθει εμείς παύουμε να υπάρχουμε. Επομένως,
δεν μπορεί να μας βλάψει. Από αυτήν την άποψη είναι ανόητο να φοβόμαστε
κάτι που δεν μπορεί να μας βλάψει. Στην πραγματικότητα, ο χρόνος μετά
θάνατον δεν έχει καμία διαφορά από τον χρόνο πριν από τη γέννησή μας.
Φυσικά, δεν πείθονται όλοι από το επιχείρημα αυτό. Ο Αμερικανός
φιλόσοφος Thomas Nagel, όπως και άλλοι, υποστηρίζουν ότι ο θάνατος είναι κακός επειδή βλάπτει τα συμφέροντά μας.
Για την ακρίβεια, μπορούμε να
συμπεράνουμε ότι το να είναι κανείς νεκρός ή να μην υπάρχει, δεν είναι
από μόνο του κακό. Το κακό είναι ότι μας εμποδίζει να έχουμε τα διάφορα
καλά πράγματα που θα είχαμε αν ζούσαμε. Κάποιες από τις επιθυμίες μας
ίσως δεν έχουν υλοποιηθεί και μερικά από τα σχέδια μας δεν έχουν
ολοκληρωθεί. Μπορούμε, λοιπόν, να θεωρήσουμε ότι ο θάνατος είναι
επιβλαβής, επειδή είναι μια οριστική διακοπή της ζωής μας, που
συνεπάγεται τη στέρηση κάποιων καλών πραγμάτων. Αυτός είναι και ο λόγος
που έχουμε διαφορετική άποψη για τον χρόνο πριν από τη γέννησή μας και
για τον χρόνο μετά τον θάνατο. Ο πρώτος, σε αντίθεση με τον δεύτερο, δεν
μας στερεί τίποτε. Δεν είμαστε αποκομμένοι από την απόλαυση, από
πράγματα που θα μπορούσαμε να είχαμε.
Πώς θα διαχειριστούμε κάτι τέτοιο;
Διάγοντας πιο υγιεινή ζωή και
αναλαμβάνοντας λιγότερα ρίσκα. Αυτά όμως είναι θέματα σύνεσης και όχι
ηθικής. Πέρα από αυτές τις σκέψεις δεν υπάρχει τίποτε που μπορούμε να
κάνουμε για να επηρεάσουμε τον χρόνο έλευσης του θανάτου, στον βαθμό που
δεν έχει νόημα να ανησυχούμε για πράγματα πέρα από τον έλεγχο μας. Αν ο
θάνατος είναι μια αναπόφευκτη στέρηση των καλών πραγμάτων, τότε η λύπη
είναι η πιο κατάλληλη απάντηση. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι
να ακολουθήσουμε τη συμβουλή του αισιόδοξου χαρακτήρα στο έργο του
Berthold Brecht Η Μάνα, ο οποίος λέει: «Μη φοβάστε τόσο τον θάνατο όσο την ανεπαρκή ζωή».
